زندگی فردی و اجتماعی همه انسان ها سرشار و تحت تأثیر تصمیم هاست و حتی بخشی از اوضاع زندگی که به نظر از حوزه اختیار ما بیرون است نیز به تصمیم های دیگران وابسته است. از این رو تصمیم گیری از تأثیرگذارترین مسائل در زندگی هر فرد است. این در حالی است که برای سازمان ها نیز وضع به همین گونه است. می توان گفت که خیر و سعادت و حتی بقای هر سازمان به طور کامل درگروی چگونگی فرایندهای تصمیم گیری در آن سازمان است. مدیران به‌طور مرتب در سازمان با شرایطی که ناگزیر به تصمیم‌گیری هستند مواجه می‌شوند.
مفهوم تصمیم گیری
هر چند در تعاریف ساده، تصمیم گیری را «انتخاب از میان گزینه ها» می شناسند با دقت بیشتر می توان فهمید تصمیم گیری به صورت فرایند انجام میشود. از یک دیدگاه، تصمیم گیری در قالب فرایندی هشت مرحله ای شامل شناسایی مشکل، شناسایی معیار تصمیم، تخصیص وزن به معیار، ارائه گزینه ها، تجزیه و تحلیل گزینه ها، انتخاب یک گزینه، به اجرا درآوردن گزینه و ارزیابی اثربخشی تصمیم، معرفی می شود. البته از دیدگاهی دیگر می توان تصمیم را از اجرای آن جدا کرد؛ در هر صورت، تقسیمات مختلفی از تصمیم گیری ارائه شده است؛ به طور مثال: تصمیمات عادی، تصمیمات اضطراری، تصمیمات راهبردی و تصمیمات عملیاتی؛ همچنین بر اساس تصمیمگیران به دو نوع فردی یا گروهی تقسیم می شود.
تصمیم گیری با رویکرد اسلامی
بطور کلی همه متفکران به نوعی تحت تأثیر جهانبینی خود هستند؛ لذا می توان گفت تصمیم ها برمبنای جهانبینی و با توجه به اهداف اتخاذ می شود. به عنوان مثال در نتیجه آموزه های اسلامی،تغییر هدفِ تصمیم از سود بیشتر به رشد، سبب دگرگون شدن تصمیم های سازمانی می شود. بر این اساس، باورها، اعتقادات و تفکرات هر فرد در تصمیم‌گیریِ وی تاثیر می‌گذارد، لذا شناخت مؤلفه های تصمیم‌گیری در نگرش اسلامی برای مدیرانِ جامعۀ اسلامی ضروری است.
با نگاهی به آموزه‌های دین اسلام مشاهده میشود که برخورداری از «بصیرت» برای «تصمیم‌گیری» بسیار حائز اهمیت است. بصیرت، از نظر لغوی به معنای بینایی است؛ اما در اصطلاح به بینایی قلبی و درونی و درک و فهم عمیق مسائل اشاره دارد. در این استعمال، بُعد معنوی و اندیشۀ انسان، همانند جسم او فرض شده‌‌است که چشم دارد. همان‌گونه که چشم انسان در مقدم‌ترین نقطۀ بدن، او را از حوادث و اتفاقات محیطی پیش رو باخبر میکند؛ بصیرت که همان درک و فهم سریع، دقیق و به موقع مسائل است نیز، در حوزۀ مسائل فکری، اعتقادی و اخلاقی رفتاری، انسان را به تشخیص صحیح موقعیت و تصمیم و عمل صحیح راهنمایی میکند.
پیامبر اسلام (ص) نیز در تایید ضرورت بصیرت و فهم عمیق در عرصۀ عمل و رفتار، انسانِ فاقدِ بصیرت را کورِ واقعی نامیده‌اند: «لَیْسَ الْأَعْمَی مَنْ یَعْمَی بَصَرُهُ إِنَّمَا الْأَعْمَی مَنْ تَعْمَی بَصِیرَتُهُ. کور آن نیست که چشمش نابینا باشد، بلکه کور واقعی آن است که دیده بصیرتش کور باشد.»
امام صادق (ع) نیز در تشبیهی دیگر، عمل انسانِ فاقدِ بصیرت را به حرکت انسان در جاده و مسیر اشتباهی تشبیه نموده‌اند که انسان را به مقصد هدایت نمی‌کند؛ بلکه هر قدر سرعت حرکت او بیشتر باشد، از مقصد دورتر میشود و تلاش و حرکت او نتیجه‌ای نخواهد داشت: «العامِلُ عَلى غَیرِ بَصیرَةٍ کَالسّائرِ عَلى غَیرِ الطَّریقِ ، و لا یَزیدُهُ سُرعَةُ السَّیرِ مِنَ الطَّریقِ إلاّ بُعداً. کسى که بدون بینش عمل کند، همچون کسى است که در بیراهه رود، چنین کسى هر چه تندتر رود، از راه دورتر مى افتد.»
رهبر حکیم انقلاب اسلامی نیز در موقعیت‌های مختلفی، به جایگاه ویژۀ مسالۀ بصیرت اشاره کرده و این عامل را برای فهم اوضاع و جوانب مختلف مسائلِ پیچیده لازم و ضروری دانسته‌اند.
با مشاهدۀ احادیث گفته شده، میتوان دریافت، مفهوم بصیرت با تأکید بر سه جنبۀ « بصیرت نسبت به جامعه، بصیرت نسبت به دین و بصیرت نسبت به مسئله » مؤلفۀ محوری در تصمیم‌گیری با رویکرد اسلامی است.
الف) بصیرت در جامعه: درک اوضاع و محیط برای گرفتن هر تصمیمی بویژه تصمیمات مدیریتی بسیار ضروری است. از دیگر سوی در دوران ما پیچیدگی و سرعت تغییر و تحول محیط پی در پی افزایش می یابد؛ لذا در موقعیتی که بیشتر تصمیمات مدیران در محیط های نامطمئن گرفته می شود، لزوم درک کامل محیط بسیار بیشتر می شود و تحقق آن، به بصیر بودن تصمیم گیرنده منوط است..
ب) بصیرت در دین: در اوضاع واقعی و در عرصه عمل، تصمیم گیری اسلامی به دست نمی آید مگر با داشتن بینشی عمیق، کامل و همه جانبه نسبت به اسلام که به کمک آن بتوان اصول اسلام و روح حاکم بر آموزه های مختلف را شناخت. اهمیت این مطلب هنگامی بیشتر آشکار می شود که به قول استاد شهید مطهری بدانیم که همه احکام اسلامی نیز ثابت و قطعی نیست؛ بلکه اسلام دارای اصولی ثابت است که همیشگی است و برخی مسائل دیگر مانند شکل و قالب بوده و اصالت ندارد بلکه متوجه اوضاع زمانه است
ج) بصیرت در مسئله: فهم اولویت‌ها، زوایا و ابعاد مختلف مسائل از محورهای مورد تأکید در این عامل است؛ به عبارت دیگر تنها تصمیم گیرنده بصیر است که می داند هر مسئله ای چقدر نیازمند توجه و بررسی است و در نتیجه از توجه و صرف وقت و هزینه بیش از حد در مسائل عادی جلوگیری می کند و برای مسائل حساس و پیچیده حداکثر بررسی را لازم می داند.
توضیحات و جزئیات الگو را در مقاله «طراحی الگوی تصمیم گیری با رویکرد اسلامی» بخوانید.
